Interview met Frans Heirbaut (1948), Sinaai,
maart 2014.
(naar
aanleiding van de expo ‘Het schip van Theseus’ in WARP, curator Stef Van
Bellingen)
Hilde Van
Canneyt (HVC): Hallo Frans, je vertelde me daarnet in de auto dat je jezelf
niet ziet als kunstenaar, maar wel als beeldhouwer.
Frans Heirbaut (FH): Ik vind het woord
‘kunstenaar’ een heel moeilijk woord. Ik hou het liever bij beeldhouwer. Dat refereert
meer naar mijn eigenheid.
HVC: Is het
omdat je in jouw beelden de nog ‘ambachtelijke hand’ voelt?
FH: Dat is voor mij altijd een stokpaardje
geweest. Voor mij is ambacht gelijk aan inzicht hebben. Of dat nu inscannen is
of met 3D-printing te maken heeft: steeds
heeft dit iets te maken met ambacht. En dat heeft helemaal niks te maken met zaken
die folklore zijn geworden zoals een Bokrijkse mandenvlechter.
HVC: De titel
van jullie expo in Warp is ‘Het schip van Theseus’. Vanwaar de keuze voor deze
titel?
FH: De titel is aangebracht door Stef Van
Bellingen. Ik vond het wel representatief voor mijn laatste werk, een
zelfportret. De titel gaat voort op een probleemstelling: als je aan een schip
telkens een plank verandert, heb je op het einde van de vaart dan nog hetzelfde
schip? Uiteindelijk werken we allemaal een beetje zo. Alles is steeds in verandering.
Als kunstenaar maken we altijd een nieuw schip.
HVC: Ken je
Stef Van Bellingen al lang? Jullie zijn beiden van Sint-Niklaas.
FH: Ik ken hem al zo’n
25 jaar ondertussen, van toen hij rondleidingen gaf in musea en
tentoonstellingen. Ik kan wel zeggen dat we met elkaar verbonden zijn. Vroeger was
Ik was intensief bezig met vormonderzoek
en hij was enorm geïnteresseerd in die theorie. Een onderzoek dat ik zelf
rotatietheorie – en later sfeertheorie -
heb genoemd. Michelangelo werkte volgens
de sfeertheorie, maar dat is nooit echt in de kunstgeschiedenis opgenomen. In
de eerste plaats heb ik mijn vak geleerd van mijn vader, die ook beeldhouwer
was – er staat trouwens een sculptuur van hem in het Middelheimparkmuseum. Toen
ik nog heel jong was, ging ik al in een restauratieatelier in Lokeren werken.
Ik heb ook gewerkt aan de kathedraal in Antwerpen, Oudenaarde, … Daar zag ik
voor het eerst wat men noemde ‘bollenkappen’. Het werd ook “rond als een
vrouwenkont” genoemd. (lacht) Zo heb ik ingezien dat
Michelangelo werkte volgens een rotatiesysteem. Als je zijn tekeningen ziet,
merk je dat hij denkt in ‘bolvormen’ en tekent volgens spiralen. Dat is in
tegenstelling tot kunstenaars die werken vanuit profielen
of omtreklijnen. Bij het kappen kan je je dat kappen volgens ‘sferen’
voorstellen als het wegpellen van een ui. Elke vorm: een hoofd, een hand, ...
zit eerst vervat in een bolvorm, didactisch heb ik dat geïllustreerd in een
sculptuurversie die ik van Jan Decleir heb gemaakt.
HVC: Je was ook
betrokken bij het huis van WARP, gelegen in de Apostelstraat, dat gerenoveerd werd. Het werd
publiekelijk opengesteld bij de opening van de Sint-Niklase
stadstentoonstelling ‘Coup de Ville’ vorige zomer. Jij kan nu in dat oud
herenhuis tentoonstellen en daarvoor heb je
ook je vriend Koen Muller mee uitgenodigd.
FH: Koen is iemand die ik wekelijks op
maandagmorgen zie. Samen bespreken we dan wat we die week hebben beleefd,
vooral op kunstgebied. Omdat ik hem een goed kunstenaar vind, heb ik hem uitgenodigd.
Ik ben er ook van overtuigd dat zijn abstracte schilderijen goed zullen werken in
relatie tot mijn figuratieve beelden. Ik kan op dit moment niemand beter
bedenken om samen mee tentoon te stellen.
HVC: Je had er
ook een retrospectieve van kunnen maken.
FH: De
locatie moet het ook toelaten, want ik heb werken van drie à vier ton. Je moet
rekenen dat je als beeldhouwer niet erg productief kan zijn. Meer dan één of
twee beelden kan ik niet maken op een jaar.
Neem mijn sculptuur van de helaas pas overleden Jan Hoet. Het is niet zo
dat je naar hem gaat, hem fotografeert en weer vertrekt.
HVC: Hoe heb je
hem weergegeven?
FH: Zoals je vroeger de verkondiger Petrus had,
had je Jan als verkondiger van kunst: als een haan op een toren, ook tegen de
wind in. Ik denk dat dat toch wat in dat beeld verwoord zit. Sowieso ontstaat
er altijd een ietwat ander karakter tussen een geboetseerde versie (die
natuurlijk in plaaster wordt afgegoten) en een houten exemplaar, waarbij ik me
baseer op het plaasteren beeld. In hout krijg je doorgaans iets meer
abstrahering.
HVC: Is wijlen
Jan Hoet voor jou in je atelier komen
poseren? Welke herinnering heb je aan hem?
FH: Ja, ik ben één van de weinigen voor wie
hij effectief heeft geposeerd. Ik volgde
Jan Hoet al sinds de jaren 70, maar altijd van op afstand. Ik hou er niet van
om achter iemands hielen te zitten. Voor mij was hij iemand zoals Raymond
Goethals in het voetbal. Hij was ook één van die mensen die altijd
voorovergebogen lopen. Fred Bervoets had dat ook. Zij staan nooit gewoon recht.
Dit in tegenstelling tot Jan Decleir, die staat als een boom. Dat fascineerde
me. Evenals het feit dat Jan Hoet de eigentijdse kunst belangrijk heeft gemaakt
natuurlijk. Ook al zat je niet op zijn spoor, hij had toch waardering voor
kunde. Dat vind ik de grootsheid. Hij wist ook wel dat ik niet paste in een
bepaald circuit. Wat ook belangrijk was: door te volgen wat hij deed, kon je
ook jezelf beter plaatsen. Ik zie te veel gefrustreerde kunstenaars rondom mij,
omdat ze zichzelf niet kunnen positioneren in de kunstwereld. We hoeven toch
niet allemaal dezelfde weg te volgen?
HVC: Wat
betekent ‘De Zwarte Panter’ als galerie voor jou?
FH: Als je spreekt over een sociale galerie,
dan is de De Zwarte Panter daar een voorbeeld van. Daar komen duizenden mensen.
Er is geen enkele zondag dat hij minder dan 300 tot 500 bezoekers heeft. Alle
soorten mensen: van bedelaar tot
minister. Wat daar van onschatbare waarde is, is dat de galeriehouder
Adriaan àltijd aanwezig is. Dat zijn allemaal mensen die je rechtstreeks
bereikt, zonder dat je er veel voor moet doen. De galerij is de galerist. Wat
zijn sculptuur betreft heb ik enorm lang aan zijn houding gewerkt. Zijn hondje
hoort bij hem, dus moest ik dat ook in mijn sculptuur brengen. Dat lijkt
eenvoudig, maar dat is het niet.
HVC: Maak je
schetsen vooraleer je aan een sculptuur begint?
FH: Ja, zeker! Maar de opbouw van een
sculptuur is zoals een muziekpartituur: als je een noot verandert, kan het hele
muziekstuk veranderen. Het is een artistiek proces dat ik zelf niet in de hand
heb omdat het beïnvloed wordt door de eigenschappen en het karakter van het
materiaal.
HVC: Met (je)
art trouvé is het ook zo dat je vertrekt van een vorm en dan ziet wat je ermee
aankan. Kan je iets kwijt over die twee andere grote sculpturen hier in jouw
tuin?
FH: Wat rioolbuizen waren met een putdeksel,
wordt uiteindelijk een Dorische zuil. Al vind ik wel dat als je materiaal
hergebruikt, je eigenlijk niet mag zien vanwaar het komt. Iets wat in de grond
zit, verhef ik tot een ‘kunstwerk’. Ik vind dikwijls dat bij andere kunstenaars
het recuperatiemateriaal, zoals een kraan, te veel een kraan blijft. Het beste
voorbeeld is van Picasso: de kop van een speelgoedauto wordt uiteindelijk een
baviaan. Het voorwerp gaat een totaal nieuw leven leiden.
HVC: Wanneer
ben je gestopt met art trouvé?
FH: Toen ik het beu werd. (lacht) Ik voelde
dat ik terug nood had aan eenvoudige figuratie: een kind met een hondje. Je
moet weten dat ik uit de tijd van de abstractie kom. Omdat ik op dat moment in
een restauratieatelier werkte, kreeg ik ook weer zin - de nood zelfs, om
realistischer te werken.
HVC: Eerst ben
je naar de Academie in Sint-Niklaas getrokken, dan heb je in restauratie- en
beeldhouwateliers gewerkt en je bent ook voor drie maanden naar Italië
getrokken om bij te leren. En laten we al de uren bij je vader in het atelier
niet vergeten.
FH: Ik heb enorm veel geleerd in die
beeldhouwateliers. Een van die beeldhouwers maakte beelden voor Georges
Verbanck, Jozef Cantré, Constant Permeke, … Wij hebben de beelden gekapt voor
de Sint-Pauluskerk in Antwerpen, de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek van Tongeren, …
Het wezenlijke verschil tussen een academie en het atelier is dat je daar
alleen maar de leerlingen ziet werken en niet de leraar. Wat mijn Italiëstudie
aangaat: dat was een cursus uitgeschreven door de Vlaamse Gemeenschap. Ik was
toen de eerste Vlaming die naar Venetië mocht. Ze hebben me daarna ook gevraagd
om les te geven, zowel in beeldhouwen als in restauratie, en zo ben ik in
Antwerpen in de avond- en dagschool beland.
HVC: Waarom heb
je geen dagschoolstudies in Gent of Antwerpen gevolgd?
FH: Je moet die tijd wat terugspoelen. Je mag
niet vergeten dat men op de deeltijdse academie van Sint-Niklaas dezelfde
leraars had. Dat heette hoger onderwijs met beperkt leerplan. Ik heb daarnaast ook
schilderen en grafiek gevolgd.
HVC: Je zei
voorheen dat alles wat met beeldhouwen te maken heeft, nooit als “werken” heeft
gevoeld.
FH: Inderdaad. Op de academie – toen ik zelf
les gaf – had ik nooit het gevoel dat ik hoefde te werken. Het was een forum om
het ambacht te kunnen doorgeven. Als je het vak ‘steen’ geeft, heb je alle tijd
nodig om dat over te brengen, want er komt veel vakmanschap aan te pas. Na al
die eeuwen is er bijna niks veranderd aan die manier van kappen en denken, zodat
je uiteindelijk ook een stuk geschiedenis meegeeft. Op zich zijn er maar een
paar vormen waar je mee kan werken.
Trouwens, boetseren wordt altijd onder de
noemer ‘beeldhouwen’ gebracht, maar het verschil tussen boetseren (het
toevoegen van materie) en kappen (het weghalen van materie) is even groot als
het verschil tussen beeldhouwen en schilderen.
HVC: Welke raad
wil je dan geven aan mensen die willen leren beeldhouwen?
FH: Bijscholen buiten de dagschool. Ik denk
dat de academie dient voor mensen die behoefte voelen dat ambacht aan te leren.
Ik vind ook niet dat beeldhouwers zoals
vroeger àlles moeten kunnen. Zo moest
iedereen vroeger een marmeren portret kunnen kappen. Vandaag moeten we
aanbieden wat nu leeft, bijvoorbeeld 3D
-printe. Studenten moeten inzicht krijgen in al die hedendaagse technieken. De
student moet uitmaken wat hij ermee doet. Maar het klassieke kappen: dat kan
men niet binnen die vier jaar onder de knie krijgen. Sowieso mag ambacht geen
doel op zich zijn: het is slechts een middel om iets te maken.
HVC: Nog even
naar je eigen oeuvre. Hieronder som ik
wat punten op die Inge Braeckman over jouw werk schreef:
- ambacht van
de kaptoets in hout of de vingertoetsen in gips bewerkt
- hij
camoufleert het materiaal van zijn beelden niet, maar dicht het net een
belangrijke rol toe
- er wordt
gebalanceerd tussen het al dan niet bewerken en afwerken van materiaal
- figuratief
versmelt hij het concrete van de figuur met de abstractie van het materiaal
- de
buitenruimte is even belangrijk als de ruimte errond.
FH: Dat laatste zegt iedere beeldhouwer. Net
zoals iedereen zegt: “Het komt van binnenuit.” Of: “We kijken naar niks, we
zijn alleen onszelf.” (lacht)
HVC: Zelfs als
jonge gast had je blijkbaar niet zoiets als: “Ik moet hier de wereld veroveren
met mijn beelden.” Waarom hoopte jij dat niet en waarom is dat voor de meeste
andere kunstenaars net hun betrachting?
FH: Ik denk dat ik niet zou kunnen werken met
te veel succes. Ik denk dat ik me daar een beetje voor moet afschermen. Wat
niet wil zeggen dat ik geen respect wil. Maar ik beeldhouw te graag, ik hou van
de materiële creatie op zich. Alles wat er bijkomt, is me te veel.
HVC: Daarom
hebben de meeste kunstenaars een lieve vrouw, die die ballast voor hen
wegneemt.
FH: (lacht) Mijn vrouw doet dat ook, hoor. De
manier waarop ik werk, vraagt enorm veel tijd. Je kan de concentratie niet
loslaten of je bent het kwijt. Ik maak maar heel weinig werken, terwijl ik toch
alle dagen aan het werk ben. Trouwens, als je elke week op een vliegtuig zit,
kan je niet in je atelier zitten.
HVC: Ik voel
hier voor mij écht geen gefrustreerde kunstenaar zitten, maar van wie wil je
dan dat ze jouw werken goed vinden?
FH: Mensen als Stef Van Bellingen en Jan Hoet
zijn personen die je kunnen plaatsen. Zo’n mensen respecteer ik. Ik stel mijn
werken ook regelmatig tentoon – voor mij bijna te veel – waardoor ik voldoende
buitenkom. Ik krijg dus genoeg feedback en die communicatie heb ik ook nodig.
Ook dat kan heel verschillend zijn: de enen prefereren mijn sculpturen in hout,
anderen dan weer voor mijn plaasteren
beelden. Altijd wel het één of het ander. Ik moet toegeven dat ik altijd
verwend ben geweest wat waardering betreft.
HVC: Moet je
een speciaal karakter hebben als beeldhouwer? Je moet toch uren en uren in je
atelier doorbrengen en soms uren en uren eenzelfde soort handelingen uitvoeren.
FH: Ik heb al ongelooflijke talenten gezien,
maar ze kunnen niet alleen werken, sommigen kunnen dat
blijkbaar alleen maar in een beschermde omgeving. Ik heb dat probleem niet, maar
moet wel toegeven dat mijn vrouw thuisbleef, wat toch wel fijn is. We hadden
hier ook een kinderopvang, dus ik zag vanuit mijn atelier de kinderen in de
tuin spelen. Ik heb daar ten andere ook veel naar gewerkt, zo heb ik zelfs een
beeldengroep met negen kinderen gemaakt.
HVC: Is er voor
jou een verschil tussen beelden “uit jezelf” maken en opdrachten die je moet
maken?
FH: Als je bijvoorbeeld een bas-reliëf in
opdracht moet maken, maak je iets wat je anders niet zou realiseren. Een
opdracht is een inspiratiebron die niet a
priori negatief hoeft te zijn. Het is niet omdat Rubens in opdracht werkte,
dat het een slecht schilderij was, alsof zo’n kunstwerk niet “van binnen komt”.
Dikwijls is het omgekeerd en komt er net iets vrij. Ik heb vroeger veel
grafmonumentjes gemaakt. Zo had iemand zelfmoord gepleegd. Na verschillende
gesprekken met de betrokkenen heb ik een
labyrint in dat graf gekapt. Je kent de mythe van het ‘allerindividueelste’ in
de kunst, dat vind ik gewoon flauwekul.
Je wordt altijd gevormd door de geschiedenis en door de mensen rondom jou.
HVC: Naar welke
kunstenaars kijk je zelf het meest op?
FH: Het benaderen van een vorm vanuit
‘sferen’ en het kappen via schillen begint natuurlijk bij Michelangelo. Zijn
manier van denken kan je lezen. Terwijl dat bij de meeste kunstenaars
weggesneden of weggeschuurd is.
HVC: Aan welke
sculptuur ben je vandaag bezig?
FH: Ik ben bezig met sculpturen te maken van
mijn zeven kleinkinderen. Dat vind ik een even moeilijke opdracht als een
sculptuur van Jan Decleir of Jan Hoet maken. Aan mijn zelfportret dat nu in
WARP te zien is, heb ik ook twee jaar gewerkt. Hoe ga je jezelf verbeelden?
Aangezien ik een schaatser ben, heb ik dat in mijn beeld als metafoor gebruikt.
HVC: Ik vermoed
dat je hier in Sinaai dus gewoon verder aan je droom wilt werken?
FH: Ze mogen me morgen een villa in
Zuid-Frankrijk aanbieden, ik blijf hier. Ik ben gewoon content dat ik hier mijn
werk kan doen. Ik zie wel wat er gebeurt. Als het maar inspirerend werkt.
HVC: Nog veel
werklust gewenst, Frans!
Hilde Van Canneyt, maart 2014
Frans Heirbaut stelt tentoon met Koen Muller:
‘Het schip van Theseus’.
Van 29 maart – 27 april 2014
WARP – Apostelstraat 20, 9100 Sint-Niklaas.
www.warp.be
